Londyński dom aukcyjny Morton & Eden Ltd na czerwcowej aukcji „Orders, Decorations and Medals” – oferuje do sprzedaży krzyż Orderu Orła Białego, związany ponoć z osobą ostatniego króla Polski Stanisława Augusta. Proweniencja oparta jest na fakcie sprzedaży obiektu w Spink & Son w Londynie w dniu 3 marca 1966 r., kiedy to krzyż przypisano polskiemu monarsze, co potwierdzać ma także kopia rachunku sprzedaży (!?). Estymacja 70 000 – 90 000 funtów.
Order Orła Białego jest najwyższym i jednocześnie najstarszym państwowym odznaczeniem Rzeczpospolitej. Jego ponad 300 letnia historia rozpoczyna się za sprawą króla Augusta II. Zgodnie z pierwotną intencją order przyznawany miał być za szczególne zasługi dla państwa i tronu. Według najnowszych badań order wprowadzony został w roku 1703, chociaż powszechnie za datę jego powołania uznaje się rok 1705, kiedy to przyznano pierwsze odznaki orderowe. Ostateczny kształt orderu ustalono w 1713 roku i przybrał on formę maltańskiego krzyża, emaliowanego na czerwono, obwiedzionego białymi brzegami, z promieniami pomiędzy ramionami. Kuliste zakończenia ramion oraz promienie zdobione były brylantami. Centralne miejsce krzyża zajmował biały orzeł z rozpostartymi skrzydłami i królewską koroną na głowie. Na rewersie, po środku, znajdowała się owalna tarcza z białym krzyżem na tle dwóch mieczy Wettynów i wplecioną weń cyfrą królewską AR pod koroną. Na ramionach krzyża umieszczono dewizę PRO FIDE LEGE ET REGE (Za Wiarę, Króla i Prawo). W królewskiej odmianie orderu krzyża dewiza brzmiała PRO FIDE LEGE ET GREGE (Za Wiarę, Króla i Poddanych). Krzyż noszono na błękitnej 8 cm wstędze, z lewego ramienia do prawego boku, zakończonej kokardą. Oprócz krzyża orderu dodawano także gwiazdę, którą noszono na lewej piersi. W okresie panowania Wettynów, po śmierci kawalera orderu, jego spadkobiercy zobowiązani byli do jego zwrotu na ręce króla lub kanclerza orderu.
Najwspanialsze zachowane egzemplarze krzyża z początków funkcjonowania orderu, zdobione z przepychem drogimi kamieniami przez najlepszych ówczesnych jubilerów, znajdują się w zbiorach Grünes Gewölbe w Dreźnie i związane są oczywiście z osobą Augusta II oraz Augusta III. Wchodziły one w skład tzw. garniturów królewskiej biżuterii ceremonialnej (łącznie siedmiu). W polskich zbiorach znajduje się zaledwie kilka egzemplarzy krzyża Orderu Orła Białego pochodzących z XVIII wieku. Nie są one jednak związane z osobą panującego. W zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie zachował się pierwszy z dwóch łańcuchów Orderu Orła Białego Stanisława Augusta. Drugi łańcuch, brylantowy, wraz z krzyżem orderu widnieje na piersi króla na portrecie koronacyjnym autorstwa Marcella Bacciarellego.
Czy to właśnie ten (taki) krzyż wystawiony jest obecnie na aukcji w Londynie? Trudno to stwierdzić. Zastanawiająca jest różnica w rysunku i umiejscowieniu królewskiej cyfry na rewersie w porównaniu do zachowanych egzemplarzy. Jednak ostateczne stwierdzenie czy mamy do czynienia z autentycznym obiektem, będzie wymagało krytycznego spojrzenia specjalistów z dziedziny falerystyki.
Abstrahując od aukcyjnych atrybucji, do których zawsze należy podchodzić z dużą rezerwą, o prawdziwej wartości przedmiotu i jego autentyczności zawsze decydują szczególne walory artystyczne i cechy formalne, potwierdzone przekazami ikonograficznymi lub archiwalnymi, analizą porównawczą oraz opiniami ekspertów z danej dziedziny. Gdyby jednak się okazało, że krzyż Orderu Orła Białego oferowany w Londynie ma związek z postacią króla Stanisława Augusta, fakt ten byłby niezwykłym wydarzeniem nie tylko dla muzealników i badaczy historii polskiej kultury XVIII wieku.
Fot. Morton & Eden Ltd.
