Gdzie się znajdują polskie straty wojenne? To pytanie pojawia się zawsze gdy mówimy o dobrach kultury utraconych podczas II wojny światowej. Czasami odpowiedź okazuje się zaskakująco prosta, a niektóre z dzieł są wręcz na wyciągnięcie ręki. We wrześniu ubiegłego roku za pomocą aplikacji ArtSherlock jeden z jej użytkowników pozytywnie zidentyfikował obraz Egzotyczny widok namalowany przez Fransa Posta (1612-1680). Ten holenderski malarz znany głównie jako autor brazylijskich krajobrazów był pierwszym Europejczykiem, który malował pejzaże Ameryki Południowej.
W latach 1637-1644 towarzyszył księciu Mauritzowi Johanowi von Nassau-Siegen – gubernatorowi Brazylii holenderskiej, podczas wyprawy do Brazylii zorganizowanej przez Kompanię Zachodnioindyjską. O życiu Posta sprzed podróży do Brazylii wiemy niewiele. Urodził się w Harlemie w artystycznej rodzinie. Jego ojciec malował na szkle, a starszy brat Pieter Post (1608-1669) był jednym z czołowych architektów holenderskiego złotego wieku i znany jest między innymi jako autor pałacu księcia Jana Mauritiusa, obecnej siedziby muzeum Mauritius. To on zapewne polecił Fransa księciu Nassau.1
Podczas pobytu w Brazylii Frans Post wykonał szereg studiów przedstawiających tamtejsze egzotyczne krajobrazy a także miejscową florę i faunę. Po powrocie do Holandii szkice te z powodzeniem wykorzystywał nie tylko na polu malarstwa ale również jako ilustracje w wydawnictwach.2 Pełne żywych barw i nieznanych dotąd tropikalnych motywów z Nowego Świata malarstwo Posta odniosło niemały sukces, przynosząc jego autorowi nie tylko materialne powodzenie. Sam artysta został nawet sportretowany przez jednego z największych portrecistów w historii malarstwa – Fransa Halsa. Pejzaże Posta odwołując się do „patriotycznego poczucia narodu holenderskiego jako światowej potęgi o globalnym zasięgu”, były poszukiwane przez nabywców osiągając niejednokrotnie wysokie ceny.3
Jak się okazało, Egzotyczny widok zidentyfikowany przez aplikację ArtSherlock był zarejestrowany w bazie strat wojennych prowadzonej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego po numerem 29861. Został również opublikowany w wydanym przez MKiDN w 2000 r. katalogu strat obejmującym malarstwo obce (poz. kat. 172), gdzie czytamy, że „utracony obraz został przejęty wraz z pozostałościami zbioru Muzeum Lubelskiego przez Abteilung für Wissenschaft und Unterricht na rzecz Landeskundliche Sammlung zu Lublin, tam zinwentaryzowany; zbiory LSL były ewakuowane w lipcu 1944 do Radomia i dalej do Niemiec”.4
Bez większego problemu udało mi się ustalić, że obraz taki znajduje się… w Muzeum Narodowym w Warszawie, gdzie nosi tytuł Krajobraz brazylijski (nr inw. M.Ob.483). Do zbiorów MNW trafił drogą zakupu w 1949 r. od Jana Ziemskiego. Obecnie jest eksponowany w nowej Galerii Sztuki Dawnej. Obraz został ujęty w wydanym w 2016 r. dwutomowym katalogu zbiorów MNW.5 W nocie katalogowej brakuje jednak zarówno opisanej wyżej proweniencji z Muzeum w Lublinie i wojennych losów obrazu, jak i informacji o tym, że jest on w znacznym stopniu ucięty, a to co widzimy obecnie stanowi 2/3 powierzchni oryginalnego płótna.6 Wygląda na to, że formalnie właścicielem obrazu nadal jest Muzeum Lubelskie w Lublinie i kto wie czy na tej podstawie może domagać się zwrotu swojej straty wojennej!
Obraz Fransa Posta to nie jedyne dzieło sztuki jakie udało się w ostatnim czasie pomyślnie zweryfikować dzięki aplikacji. Być może będzie jeszcze okazja aby o tym szerzej napisać. A tymczasem muzealnicy, kolekcjonerzy i antykwariusze – do dzieła! Badajcie swoje zbiory z pomocą aplikacji ArtSherlock. Kto wie co jeszcze czeka na odkrycie.
Przypisy
- Wikipedia.
- M.in. Caspar Barlaeus, Rerum per octennium in Brasil, Amsterdam, 1647.; Willem Piso, Historia naturalis Brasiliae, Lejda, 1648.
- Benjamin Schmidt, From Dutch Atlantic to European Exoticim, [w:] Gert Oostindie, Jessica V. Roitman, Dutch Atlantic Connections, 1680-1800: Linking Empires, Bridging Borders, 2014.
- Maria Romanowska- Zadrożna, Tadeusz Zadrożny, Straty Wojenne Malarstwo Obce, Tom I, Poznań, 2000.
- Hanna Benesz, Maria Kluk, Early Netherlandish, Dutch, Flemish and Belgian Paintings 1494–1983 in the Collections of the National Museum in Warsaw and the Palace at Nieborów Complete Illustrated Summary Catalogue, Warszawa, 2016.
- Oryginalne wymiary płótna, które zresztą MNW publikuje na swojej stronie zbiorów cyfrowych to 69 x 82,5 cm. Wymiary obecne to 47 x 60 cm.
P.S.
Po koniec stycznia 2019 r. otrzymałem wiadomość od „tajemniczego użytkownika”, który pozytywnie zweryfikował obraz z pomocą aplikacji ArtSherlock. Okazała się nim Pani Helena Jankowska-Paluch, Kustosz Działu Inwentaryzacji i Informatyzacji Muzeum Lubelskiego w Lublinie.
Wiosną 2017 roku, porządkując stan wiedzy na temat strat wojennych Muzeum Lubelskiego, odkryła, że obraz Fransa Posta znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Z treści przekazanej mi informacji wynika, że w chwili obecnej trwają procedury związane z odzyskaniem obrazu z MNW.
